Originally published on December 12th 2016
Onlangs zag ik uit mijn ooghoek fragmenten op tv voorbijkomen van de documentaire die Sunny Bergman vorig jaar maakte over de Zwarte Piet. Over het algemeen draag ik Sunny hoog in het vaandel. De paar fragmenten die ik van tv oppikte, klonken mij echter verbazingwekkend vooroordeelbevestigend in de oren – ten faveure van het anti-kamp. Mijn aandacht en bijna onmiddellijk rijzende weerstand waren gewekt.
Ik had de documentaire op dat moment nog niet gezien noch me ingelezen en heb sowieso helemaal niets op met de discussie omtrent de kleur van Zwarte Pieten; ik respecteer de mening van degenen die zich kennelijk gedenigreerd voelen evenals ik respect heb voor degenen die zich aan een traditie vastklampen. Het gegeven dat ik blank ben geboren, behelst al dat ik me geenszins kan inleven in de diepe emoties die overduidelijk bij sommigen bij het beeld van Zwarte Piet overvallen. Ik kan alleen voor mezelf spreken en, met de hand op mijn hart durf ik te beweren dat ik er nog niet één seconde in mijn 47-jarige leven bij had stilgestaan dat mensen zich beledigd zouden kunnen voelen door de traditie van Zwarte Piet, ook al omdat ik zelf nog nooit de associatie tussen Zwarte Piet en mensen met creools-Afrikaanse roots heb gehad.
Kijkje in eigen leven
Sunny’s docu’s in het algemeen kennende en volgende, bevroedde ik in haar een ruimdenkend mens dat geïnteresseerd is in hoor en wederhoor, dus alle kanten van de zaak. Wat me in haar films meestal aanspreekt, zit ‘m in het inkijkje in haar eigen leven dat ze steevast geeft. Zoals de schoolkeuze voor haar kinderen in een multiculturele wijk: blanke of zwarte school? En Sletvrees, waarin ze de dubbele moraal omtrent mannen en vrouwen onderzoekt en de aantrekkingskracht van de plastische chirurgie. Goede, gedegen documentaires.
‘Our Colonial Hangover’
Onlangs zag ik dus toch haar aanval op zwarte Zwarte Pieten. Het begint al met de titel: Our Colonial Hangover. Right, de toon is gezet. Voorts wordt alles in het werk gesteld om deze naam waar te maken. Had er een vraagteken achter gestaan, dan waren nog meerdere uitkomsten mogelijk. Nu ligt die conclusie al vanaf het begin vast. Wij Nederlanders hebben een koloniale kater. Ja, dat wisten we al, maar om Zwarte Piet nou als onderdeel van die kater aan te wijzen, vind ik persoonlijk, buiten de vergelijking die als een tang op een varken slaat, nogal beledigend voor alle volkeren die we post-kolonialistisch aan hun lot hebben overgelaten. Ik denk dat we schrikbarend veel ellende hebben aangericht, genoeg om ons plaatsvervangend nog steeds diep voor te schamen. Ellende die echter geen sikkepit met het gegeven van Zwarte Piet heeft te maken.
Bevooroordeeld
Gelukkig geeft Sunny het zelf meteen toe: ze is bevooroordeeld. En dat is iedereen in Nederland, meent ze. Waarmee deze documentaire na de titel ook inhoudelijk vanaf de eerste seconde tornt aan de basis van journalistiek: objectiviteit bestaat niet, maar met hoor en wederhoor probeert men een zo objectief mogelijk verslag te doen en alle kanten van de zaak te belichten. Our Colonial Hangover is dus geen journalistiek relaas, maar een persoonlijk verhaal, een column. Dat we dat wel even in gedachten houden. Prima. Point taken.
Trotse, lange Afrikanen
Beschermd opgegroeid in een klein Limburgs dorp zag ik mijn eerste gekleurde medewereldburgers op mijn achtste. Mijn moeder, die kok is, kookte een paar dagen op een missiecongres in Cadier en Keer, waar de trotse, lange Afrikanen in prachtige gewaden door het klooster liepen. Soms glommen ze zelfs, met een glans die hun vriendelijke glimlach nog een extra aura meegaf. Soms waren ze pure chocoladebruin en anderen deden me aan zachte noga denken. Ze lachten me allen even gul en hartelijk toe, zonder enige terughoudendheid. Nimmer kwam echter in mij een associatie met Zwarte Piet op – ik wist dondersgoed dat deze mensen niets met Sinterklaas hadden te maken en ook geen knechten van hem waren die per ongeluk in Zuid-Limburg waren verdwaald; die gedachte ontbrak volkomen. Noch dacht ik dat ze stiekem ergens cadeautjes aan het inpakken waren of dat onder hun kleurrijke omslagdoeken een roe schuilging. Als iemand me dat toen had verteld, had ik het niet eens geloofd. En ik was dus acht jaar. Op mijn achttiende verhuisde ik naar Kansas City in het Mid-Westen van de Verenigde Staten. Kansas City lag vroeger op de rand van de burgeroorlog tussen het slavenvrije Noorden en het slavenminnende Zuiden. De balans op mijn highschool was ongeveer 75 procent blank en de rest Afro-Amerikaans. Nooit heb ik bij de aanblik van mijn zwarte schoolgenoten aan Zwarte Piet gedacht, nooit!
Ondenkbaar
Mijn eigen kinderen en alle kinderen die ik ken, hebben bij mijn weten evenmin ooit de associatie tussen creools en Zwarte Piet benoemd of ervaren. Sommige klasgenoten zijn van Surinaamse of Afrikaanse afkomst; alsof mijn kids hen of hun ouders met Zwarte Piet associëren. Dat achtte ik tot twee jaar geleden in ieder geval volkomen ondenkbaar! Tot twee jaar geleden ja, toen dit gegeven kennelijk wel bleek te bestaan – of werd gekweekt, vraag ik me inmiddels af. Door de media, en ook door deze documentaire van Sunny Bergman.
‘Jolig’
Sunny zelf besluit dat ze haar kinderen niet met een ‘jolige’ (geweldig woord, en in haar context vooral wederom subjectief beladen) zwarte knecht wil laten opgroeien; hiermee implicerend dat zij dat beeld wel veronderstelt bij de rest van Nederland. Een veronderstelling dus dat ‘wij’, ‘alle Nederlanders’ Zwarte Piet als ‘zwarte knecht’ zien met als afsluiter het idee dat je er niet aan ontkomt en dat dit heel erg is: ‘Zwarte Piet is overal – ook bij ons in de straat’. Hoe aanmatigend!
Mein Kampf
Waarna de buren worden gefilmd, die heel trots op hun Pietenpak zijn, wat ze al jaren in de buurt inzetten ten behoeve van dit kinderfeest. Nou, poeh… dat is inderdaad heel erg! Zwarte Piet klinkt nog net niet als een pedofiel. De buurman verwoordt het trouwens heel treffend: de 5-december-parafernalia aan Sunny laten zien, voelt voor hem bijna alsof het zich hier om Mein Kampf handelt. Need I say more?
Traditie
De blanke vrouw werpt zich op voor de zwarte medemens, om maar eens over een kolonialistische vooringenomen stelling te spreken! Het is Sunny’s keuze, terwijl het gros van de mensen, van welke afkomst of kleur dan ook, nergens over valt. Het handelt hier namelijk om een traditie waar niemand politieke gedachten bij heeft of had. Sunny wel dus. Politiek correcte gedachten. Or are they?
‘Karikaturale stereotypes’
Oké, en dan zijn we er. Sunny wil niet dat haar kinderen geconfronteerd worden met ‘karikaturale stereotypes’. Haar woordkeuze, haar beleving. Voor mijzelf en velen met mij, ‘witte’ Nederlanders en medelanders van allerhande ‘gekleurde’ afkomst, is de benaming voor Zwarte Piet als karikaturaal stereotype, volkomen nieuw. En eigenlijk, heel sec bekeken, vind ik deze bepaling nogal onkies en juist rolbevestigend. En vooral hokjesachtig redenerend. Dat we geen van allen uitkomen onder het indelen van de wereld in onze eigen, persoonlijke ‘hokjes’ en kaders is logisch. Het kan niet anders. Interessant is echter hoe statisch Sunny’s persoonlijke hokjesindeling is.
Discriminatie
Onvermijdelijk komt in de docu ook het woord discriminatie ter sprake. Stiefmoeder dient Sunny haarfijn van repliek: “Als iemand ook maar het idee had dat we met z’n allen een racistisch feest zouden vieren, zou het allang uitgebannen zijn.” Ik bedoel maar. In de jaren tachtig/begin negentig van de vorige eeuw liepen we nog met z’n honderdduizenden te demonstreren tegen racisme. Niemand repte toen ooit over Zwarte Piet, voor zover ik me herinner. Omdat het geen bal met racisme en alles met een op kinderen gerichte traditie heeft te maken. Niets meer of minder dan dat. Bovendien is Zwarte Piet in de helft van de liedjes slimmer dan Sinterklaas; we hebben het hier duidelijk niet over dommeriken – waar hebben we het in godsnaam wel over?
Ondergrens
Wanneer werd dit een issue? Wie zwengelde dit aan? Toen een enkeling zich gekwetst voelde, enkele tientallen, honderden, duizenden? Interessant vraagstuk: op welk moment kreeg Zwarte Piet de Zwarte Piet doorgespeeld? Waar ligt de ondergrens zodat dit nationale – zorgvuldig gecultiveerde – twistpunt de politieke agenda en zelfs de Verenigde Naties bereikt, of all places? Indien het gaat om een enkeling, lust ik er nog wel een paar. Als iedereen nou eens zo op de bres sprong voor werkelijk mondiaal belangrijke zaken zoals kinder- en vrouwenuitbuiting (dat is pas discriminatie), vrouwenbesnijdenis, de erbarmelijke omstandigheden van kinderen in oorlogsgebieden, de aankomende wereldoverheersing door Monsanto, gmo’s, enzovoort. Als dezelfde mensen die nu hun energie in de anti-Zwarte Piet-campagne steken zich zouden verenigen en de strijd met echte problemen zouden aangaan, dan hebben we het tenminste ergens over. Doe iets nuttigs en wezenlijks!
Stemmingmakerij
Terug naar de documentaire. De stemmingmakerij van de anti-Pietlobby. Met Quincy als boegbeeld, die zijn aversie van de roetkleur van Zwarte Piet middels zijn T-shirt onmiskenbaar kenbaar maakt. Wie is Quincy eigenlijk? Waarom voelt zo’n jonge jongen zich zo aangesproken door een traditie die totaal niets over hém zegt? Nou ja, de onzekerheid van de jeugd, denk ik dan. Die jongen moet zijn weg nog vinden, en tot die tijd zoekt hij erkenning. Net als iedereen. En dit is blijkbaar zijn nogal opmerkelijk gekozen weg naar ‘gezien worden’. Het is koren op de molen van zijn medestanders, in dit geval Sunny, dat Quincy via Facebook de vreselijkste doodsbedreigingen ontvangt omdat hij fervent tegenstander van de kleur zwart voor Piet is. Dat zal zeker niet fijn zijn, zoiets ontvangen van mensen die je niet kent. Natuurlijk zegt het meer over het (ontbreken aan) intellect van diegenen die deze bagger over hem heen kwakken dan over Quincy. Maar ja, om dat in te zien, dien je lekker in je vel te zitten en zeker van jezelf te zijn. Nu grijp je je, als je Quincy bent, vast aan degenen die je voeden in je onzekerheid, waarmee je tegelijkertijd de boekjes in kunt gaan als de held die een Nederlandse traditie de das omdeed. Joepie! De massa ontstegen, die is in the pocket. Op welke manier dan ook. Wilde suggestie voor Quincy met betrekking tot bedreigingen: je kunt ook je facebookinstellingen aanpassen en alleen op ‘vrienden’ zetten. Maar ja, bedreigd worden door velen, voedt dat gewenste stukje erkenning ook weer.
Discriminatie
Wie wordt hier nou eigenlijk elke fucking dag in dit land gediscrimineerd? Dat zijn zeker niet als eersten degenen met een Creools uiterlijk. Nee, je zult maar als Marokkaanse jongen zijn geboren in Nederland. Al ben je vierde generatie en sta je vooraan bij de Toppers elk lied luidkeels mee te blèren, dan nog ben je vanaf dag één van je leven grondig genaaid en bezig te bewijzen dat je geen zogenoemd ‘kut-Marokkaantje’ bent. Ga er maar aan staan. Als je een baan zoekt met de achternaam Otmani of Ben Mohand, als je bij de bushalte naast dat oude vrouwtje gaat zitten, als je een winkel binnenloopt en alle camera’s letterlijk op je gericht voelt. Dat is pas Discriminatie, ja, met een hoofletter D! Het verband tussen Zwarte Piet en discriminatie, laat me niet lachen! En na zaterdag 5 december 2015 hebben we het weer een jaar nergens over.
Sunny in Engeland
Come on! Wat weten die Engelsen nou van onze traditie? Camera erbovenop en natuurlijk reageren ze zoals zij denken dat politiek correct is terwijl ze geen idee hebben waar dit over gaat. Als ik in een westers land een documentaire zou maken met de insteek dat uithuwelijken uit den boze is, dan is dat niet zo moeilijk terug te laten zien. Vrijwel iedereen zal het met je eens zijn en bovendien zoek en monteer je net zo lang tot je het verhaal hebt wat jij wil vertellen. De andersdenkenden zijn allang vakkundig weggemoffeld. En inderdaad. In Engeland en in Amerika bestond blackfacing. Nu terecht onacceptabel, omdat dit gegeven onderdeel is van een stukje geschiedenis waar men zich nu voor schaamt. Kolonialisme inderdaad. Appels en peren met de emotie achter Zwarte Piet.
Plaatjesboek
Voorts zet Sunny schaamteloos een plaatjesboek met de boot van Sinterklaas in met vrolijke pieten met gekleurde mutsen op het dek. Aangezien de Engelsen het boek bekijken vanuit een andere culturele en koloniale achtergrond dan de onze, kan niemand van hen verwachten dat ze het gegeven in de waarachtige context zien. Een context die gemakshalve evenmin door Sunny wordt aangegeven. Een context die niets, maar dan ook niets, met slavenboten heeft te maken. Als ik hetzelfde boek aan dezelfde Engelsen had getoond met mijn – totaal andere verhaal – hadden ze volslagen anders gereageerd.
Columbus
Ik heb vorige week mijn zoon overhoord, geschiedenis. Over Columbus, die Amerika ontdekte, over de eeuwen daarna waarin mensen rucksichtslos werden weggegrist uit Afrikaanse dorpen om in scheepsruimen in hun eigen uitwerpselen de reis naar de Nieuwe Wereld te overleven. Het verhaal van Kunta Kinte, Roots. Een geweldig verhaal dat rationeel gezien geen enkel verband vertoont met Zwarte Piet. Tenzij misschien aangepraat, ja! Door Sunny Bergman en consorten. Om de boot van Sinterklaas te vergelijken met een slavenboot – ik zou het bijna schandelijk noemen.
Geheim
Het geheim van een documentaire maken, een eerlijk, hoor- en wederhoor journalistiek verslag maken, is de gave om bevooroordeeldheid te mijden en talent te bezitten. Wat de uitkomst van de film ook zal, die kan namelijk ook verrassend zijn. Natuurlijk stuur je, heb je een doel voor ogen. Echte objectiviteit bestaat niet. Je kunt een beeldverslag inzetten om je eigen mening te verduidelijken, net zoals ik dit in een blog kan doen. Dat mag ook, zolang dit duidelijk is voor de kijker of lezer.
Zwarte Piet kan niet
Als documentairemaker heb je macht, veel macht. Om te sturen! Om juist alleen dat op te nemen in je relaas wat jij van belang acht, ergo wat in jouw straatje ligt. Je kunt kiezen voor stemmingmakerij, het veroorzaken van opinies die jouw verhaal onderstrepen, zoals bijvoorbeeld een krant als de Telegraaf of Geert Wilders graag doen. Of je besluit een verslag te maken dat zo onbevooroordeeld mogelijk is en laat de kijker zelf beslissen. Die laatste aanpak veronderstelde ik ten volle bij Sunny – onterecht kennelijk – voorafgaand aan het kijken van deze documentaire. Ik was een fan! Wat de heersende decemberdiscussie aangaat, huiver ik echter. Het anti-Pietensausje ligt er metersdik bovenop in haar hele relaas en zowel montage als vraagstelling streven naar de erkenning van die ene uitkomst: Zwarte Piet kan niet!
Mikpunt
Natuurlijk is het beneden alle peil als wie dan ook wordt gediscrimineerd om welke reden dan ook. Toevallig was ik deze week op pad met een slimme, mooie, weldenkende vriendin die MS heeft en in een rolstoel zit. Ook zij wordt gediscrimineerd. Ik word het soms omdat ik vrouw ben. Sunny’s vriend is gediscrimineerd, haar vriendin werd bevooroordeeld behandeld. Dat is allemaal intriest en zegt hoe dan ook alles over degenen die het deden en niets over de degenen die het mikpunt waren of zijn. Nou ja, je bent zwart, je hebt een bril, of rood haar, dat kan allemaal! Zegt niets over jou, daar kun je immers niets aan doen, zo word je geboren. Hoe je omgaat met domme mensen die zo kortzichtig denken, is wel interessant. En voor de rest is het aan iedereen om, welke kleur, sekse of wat dies meer zij, dit gegegeven van jezelf te accepteren en ten volle te benutten. Weg uit die slachtofferrol!
Plaatsvervangend verantwoordelijk
Er zijn momenten, zowel in deze documentaire als in mijn persoonlijke leven, dat mij het gevoel bekruipt dat ik moet boeten omdat ik ‘wit’ (Sunny’s woord) ben, en niet zwart. Totale onzin! Ik was niet mijn voorouders, maar voel me deels plaatsvervangend verantwoordelijk voor hun acties. Derhalve ben ik honderd procent voor ontwikkelingssamenwerking, geloof ik ‘heilig’ in de gedachte dat het pas goed hier kan gaan als het overal ter wereld met iedereen goed gaat; zie ik een enorme verantwoordelijkheid voor ontwikkelde landen om mensen elders de mogelijkheid tot scholing te verschaffen, iedereen te leren om voor zichzelf te denken in tegenstelling tot de kolonialistische overheersers die wel zouden bepalen hoe en wat, etc. Maar met boetedoening of Zwarte Piet heeft dit niets van doen. Wel met verantwoordelijkheidsbesef.
Respect
Op het einde van de documentaire toch nog het broodnodige fragment waarin alles in het perspectief wordt gezet van het grotere, de Zwarte Pietendiscussie overstijgende gegeven van ware dagelijkse misstanden en respectloos met elkaar omgaan. Zwarte Piet krijgt die paar dagen elk jaar volgens mij trouwens in het algemeen alle respect. Niet omdat-ie zwart is, maar omdat hij slim is en weet wat in het boek van Sinterklaas staat en dus achter je vodden zit als je niet lief en aardig bent geweest. Omdat hij Zwarte Piet is! Als datzelfde respect nou een dagelijks gegeven voor iedereen was!
Sunny’s keuze
Iedereen heeft een keus: zwicht je onder een etiket? Of ben je dicht genoeg bij jezelf, dat je weet dat als je ex (die van Sunny dus) je racistisch nóemt, je dat niet bént? Net zomin als dat je je als gekleurd medemens in mijn beleving ook maar op enigerlei wijze aangesproken hoeft te voelen door de gedaante van Zwarte Piet. Omdat je zeker van jezelf bent en diens traditioneel concept helemaal niets met jou heeft te maken. Toevallig is hij volgens de traditie zwart, St. Maarten is volgens de overlevering blank maar als er een Chinees op dat paard zit die zijn mantel met zijn zwaard doorklieft en het met een zwerver deelt, maakt hij nog steeds hetzelfde mooie gebaar, volgens de legende, de traditie. Het gaat om het idee, niet om de kleur. Dat maken onzekere mensen ervan. Of mensen die zich in daarin mee laten slepen. En hoewel ik vind dat de documentaire (lees: Sunny) uiteindelijk nog een redelijk objectiverende weg inslaat, overheerst het subjectieve negatieve beeld over Zwarte Piet. De beelden tegen het einde van de film, van een gekleurde jongen die onterecht door agenten is mishandeld – iets wat uiteraard niet mag! – vind ik zo goedkoop en Telegraafachtig. Jammer! Sunny’s buren zijn echter om, van harte of niet. Zwarte Piet is Roze Piet geworden. Weten de kinderen die de traditionele liedjes zingen dat ook al? ‘Groene Piet ging eens fietsen’. Dat vergt op z’n minst een compleet nieuw arsenaal aan liedjes of heel duidelijke afspraken van te voren wanneer Piet welke kleur in het liedje wordt toebedeeld. Wie maakt het spreadsheet?
Zwart als roet
Ergens klopt in de hele tegenstand iets niet. Die gaat er immers van uit dat Zwart als Roet zijn iets negatiefs zou betekenen. Sterker: hier wordt een negatieve connotatie gelegd naar iemand die werkelijk een donkere huid heeft. Juist door de tegenstanders! Wie legt het uit?
Ik ben persoonlijk totaal onbevreesd voor iemand die samenhangt met Zwart als Roet. Zwarte Piet is voor mij daarentegen vergelijkbaar met een kilt in Schotland, Santa Claus (met elfen/dwergen!) in de Verenigde Staten, Tiroler vrouwen in Dirndls en mannen in Lederhosen tijdens Oktoberfest. Zwarte Piet is een cultureel gegeven, waar geen greintje discriminatie in schuilt. Allesbehalve een koloniale kater. Slechts een onschuldige traditie.
